De unieke dorpsvorm van Broek, eeuwenlang onveranderd
"Broek en Akmarijp blijken bij nader onderzoek de enige, nog niet volkomen vernielde vaartdorpen in onze gemeente, in Friesland en in Nederland te zijn!"
Broek behoort hiermee als nederzettingstype met typerend open landschap tot die cultuurlandschappen die uniek zijn geworden. Daarmee plaatst dit dorp zich in de rij van cultuurlandschappen van nationaal belang en maakt het deel uit van het culturele erfgoed van ons land. Het is zeker niet overdreven te stellen, dat het tot Europees cultuurgoed mag worden gerekend.
Veel mensen zijn zich vaak niet bewust van de cultuurwaarden in de eigen omgeving.
De ontstaansgeschiedenis en de dorpsvorm van Broek (deel 2)
Broek is een goed voorbeeld van een nederzettingstype dat wordt aangeduid als vaartdorp.
Ook als we de letter t in dat woord zouden weglaten en haar benoemen als vaardorp, zouden we de historische omstandigheden zeker geen geweld aan doen. Dergelijke vaartdorpen kwamen in Nederland vanouds voor in de waterrijke, laaggelegen streken van Noordholland, Zuidholland, Overijssel en Friesland. In onze directe omgeving kunnen we naast Broek ook dorpen als Akmarijp, Goïngarijp, Oppenhuizen en Uitwellingerga tot dit nederzettingstype rekenen. Bekijken we de situatie van tegenwoordig, dan moeten we vaststellen dat dit nederzettings- en landschapstype vrijwel nergens meer onbeschadigd voorkomt. Wegenaanleg, woningbouw en recreatieve projekten hebben deze dorpen met hun bijbehorende open polderlandschappen ter weerszijde van de vaarweg/dorpsas danig aangetast. In de meeste gevallen is het karakter van deze dorpen volledig teniet gedaan en is die oorspronkelijke structuur onherkenbaar geworden. Uit onderzoek is mij gebleken dat dit dorpstype in Noord- en Zuid-Holland en in Overijssel helemaal verdwenen is door ernstige aantasting. In Friesland zijn ook de meeste van die vaartdorpen door gehele of gedeeltelijke demping of afsluiting van de vaart, door nieuwbouwconcentraties die de lintvorm negeren en door complexen vakantiewoningen onherstelbaar vernield of danig in hun wezen aangetast. Van de zojuist genoemde dorpen in onze streek ontsprongen Akmarijp en Broek de dans het beste. Toch moesten ook deze twee een aantasting van de oorspronkelijke opzet incasseren. In Akmarijp werd een groot stuk van de vaart door dammen onbevaarbaar en in Broek werd bij de ruilverkaveling begin jaren zeventig het stuk dorpsvaart in Broek-Zuid gedempt.
Broek als vaartdorp
Broek en Akmarijp blijken bij nader onderzoek de enige, nog niet volkomen vernielde vaartdorpen in onze gemeente, in Friesland en in Nederland te zijn! Broek behoort hiermee als nederzettingstype met typerend open landschap tot die cultuurlandschappen die uniek zijn geworden. Daarmee plaatst dit dorp zich in de rij van cultuurlandschappen van nationaal belang en maakt het deel uit van het culturele erfgoed van ons land. Het is zeker niet overdreven te stellen, dat het tot Europees cultuurgoed mag worden gerekend.
Levend Verleden
In het door het Ministerie van Landbouw en Visserij in 1989 uitgebrachte rapport "Levend Verleden. Een verkenning van de cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap" van Haartsen e.a. staat op de bladzijden 154-155 o.a. het volgende: "Het cultuurlandschap maakt, net zo goed als nationaal èn internationaal befaamde monumenten en schilderijen, deel uit van het culturele erfgoed van ons land. Dat besef leeft echter zeker nog niet in brede kring en naar het lijkt in eigen land minder dan daarbuiten". Veel mensen zijn zich vaak niet bewust van dergelijke cultuurwaarden in de eigen omgeving. Voor de mensen in een streek is de eigen omgeving immers zo gewoon. Met die opvatting werd het dorp in 1994 geconfronteerd toen het gemeentebestuur voor de uitbreiding van Joure zijn blik liet vallen op het open land bij Broek-Zuid. In het rapport dat de grondslag vormde voor die uitbreidingsplannen kwam het landschap nauwelijks aan bod. Het gemeentebestuur en de raadsleden zijn er toen gewezen op de kultuurhistorische waarde en het betrekkelijk onaangetaste karakter van Broek. Het heeft niet mogen baten; de gemeente kwam wat het aspect landschap en kultuurhistorie betreft helaas niet verder dan haar kommentaar dat alles zorgvuldig was afgewogen. Met de vaststelling van de structuurvisie Joure werd besloten om Broek-Zuid op niet al te lange termijn voor een groot deel als woonuitbreiding voor Joure te gaan gebruiken. Momenteel is het zover dat er gewerkt wordt aan het maken van plannen om daar straks 500 woningen te kunnen gaan bouwen.
Daarmee kan straks ook het zuidelijke deel van Broek worden bijgeschreven op het lijstje van vaartdorpen die zover zijn aangetast dat de kultuurhistorische waarde is verknoeid.
En Broek is tot op heden één van de twee minst aangetaste! Nu in 2008 is er een plan om in het open gebied aan de westzijde van de Broekstervaart in Broek-Noord een landgoed aan te leggen met kolossale gebouwen. Voorlopig is het college van b. en w. van Skarsterlân en de Friese gedeputeerde Andriessen van oordeel dat dit moet kunnen. Dat wordt dan het definitieve einde van weer een schaars en onvervangbaar stuk cultureel erfgoed. Het zou bestuurders sieren en van moed getuigen als zij nu gas terugnemen. Als we nu Broek-Noord en de rest van het Friese Merengebied eens zouden vrijwaren van al te malle ingrepen, dan zou er veel gewonnen zijn. Trappen de bestuurders nu niet op de rem dan lijdt de samenleving andermaal een maatschappelijk verlies.
Jacob van der Vaart 21-8-2008 Jacob van der Vaart is geograaf en wetenschappelijk onderzoeker bij de Fryske Akademy in Leeuwarden. Historische geografie en de ontwikkeling van het platteland behoren tot zijn werkterrein. Als Broekster gaat het wel en wee van dit dorp hem nauw aan het hart.
